KHOA HỌC Ở NƠI GẶP GỠ PHẬT HỌC (*)

 (*Nguyên văn: Khoa học ở ngã tư đường) Terzin Gyatso (Dalai Lama 14) 
Nguyễn Ái Việt dịch từ nguyên bản tiếng Anh

1. Thực nghiệm, lý trí và thực chứng

Vài thập kỷ qua đã chứng kiến những tiến bộ to lớn trong hiểu biết khoa học về bộ não con người và cơ thể con người nói chung. Hơn nữa, với sự ra đời của ngành di truyền học mới, kiến thức về khoa học thần kinh về hoạt động của các sinh vật sinh học giờ đây đã được nâng lên mức độ tinh vi nhất của từng gen riêng lẻ. Điều này đã dẫn đến những khả năng công nghệ không lường trước được, thậm chí có thể thao túng chính các quy tắc của sự sống, từ đó làm tăng khả năng tạo ra những thực tế hoàn toàn mới cho toàn thể nhân loại. Ngày nay, vấn đề về mối liên hệ giữa khoa học với nhân loại rộng lớn hơn không còn chỉ là vấn đề được giới học thuật quan tâm nữa; câu hỏi này phải có ý nghĩa cấp bách đối với tất cả những ai quan tâm đến số phận của sự tồn tại của con người. Do đó, tôi cảm thấy rằng cuộc đối thoại giữa khoa học thần kinh và xã hội có thể mang lại những lợi ích sâu sắc vì nó có thể giúp chúng ta hiểu sâu hơn về ý nghĩa của việc làm con người và trách nhiệm của chúng ta đối với thế giới tự nhiên mà chúng ta chia sẻ với những sinh vật khác. Tôi vui mừng lưu ý rằng như một phần của giao diện rộng hơn này, một số nhà thần kinh học đang ngày càng quan tâm đến việc tham gia vào các cuộc trò chuyện sâu sắc hơn với các nguyên tắc thiền định của Phật giáo.

Mặc dù mối quan tâm của tôi đối với khoa học bắt đầu từ sự tò mò của một cậu bé hiếu động lớn lên ở Tây Tạng, nhưng dần dần tầm quan trọng to lớn của khoa học và công nghệ đối với sự hiểu biết về thế giới hiện đại đã làm tôi bừng tỉnh. Tôi không chỉ tìm cách nắm bắt những ý tưởng khoa học cụ thể mà còn cố gắng khám phá những ý nghĩa rộng hơn của những tiến bộ mới về kiến thức của con người và sức mạnh công nghệ do khoa học mang lại. Các lĩnh vực khoa học cụ thể mà tôi đã khám phá nhiều nhất trong nhiều năm là vật lý hạ nguyên tử, vũ trụ học, sinh học và tâm lý học. Vì hiểu biết hạn chế của tôi về những lĩnh vực này, tôi vô cùng biết ơn những giờ phút hào phóng mà Carl von Weizsacker và David Bohm quá cố đã chia sẻ với tôi, cả hai đều là những người thầy của tôi về cơ học lượng tử và trong lĩnh vực sinh học, đặc biệt là trong lĩnh vực khoa học thần kinh, là Robert Livingstone và Francisco Varela quá cố. Tôi cũng biết ơn nhiều nhà khoa học nổi tiếng mà tôi đã có vinh dự được tham gia vào các cuộc trò chuyện thông qua sự bảo trợ của Viện Tâm thức và Đời sống, nơi đã khởi xướng các hội nghị về Tâm thức và Đời sống bắt đầu vào năm 1987 tại nhà riêng của tôi ở Dharamsala, Ấn Độ. Những cuộc đối thoại này đã tiếp tục trong nhiều năm và trên thực tế, cuộc đối thoại Tâm thức và Đời sống mới nhất đã kết thúc tại Washington mới trong tuần này.

Một số người có thể thắc mắc "Tại sao một tu sĩ Phật giáo lại quan tâm sâu sắc đến khoa học như vậy? Mối quan hệ nào giữa Phật giáo, một truyền thống triết học và tâm linh cổ xưa của Ấn Độ với khoa học hiện đại? Liệu một ngành khoa học như vậy như khoa học thần kinh sẽ có được lợi ích gì trong việc tham gia đối thoại với truyền thống thiền định của Phật giáo?”

Mặc dù truyền thống thiền định của Phật giáo và khoa học hiện đại đã phát triển từ những nguồn gốc lịch sử, trí tuệ và văn hóa khác nhau, tôi tin rằng về cốt lõi, chúng có những điểm tương đồng đáng kể, đặc biệt là trong quan điểm và phương pháp luận triết học cơ bản. Ở cấp độ triết học, cả Phật giáo và khoa học hiện đại đều có chung mối nghi ngờ sâu sắc với bất cứ khái niệm tuyệt đối nào, dù được khái niệm hóa như một thực thể siêu việt, như một nguyên lý vĩnh cửu, bất biến như linh hồn, hay như một nền tảng cơ bản của thực tại. Cả Phật giáo và khoa học đều ưu tiên giải thích sự tiến hóa và xuất hiện của vũ trụ và sự sống theo những mối tương quan phức tạp của các quy luật tự nhiên về nhân quả. Từ góc độ phương pháp luận, cả hai truyền thống đều nhấn mạnh vai trò của chủ nghĩa kinh nghiệm. Ví dụ, trong truyền thống điều tra của Phật giáo, giữa ba nguồn kiến thức được công nhận - kinh nghiệm, lý trí và thực chứng - thì bằng chứng của kinh nghiệm được ưu tiên hơn, lý trí đứng thứ hai và thực chứng cuối cùng. Điều này có nghĩa là, trong việc nghiên cứu thực tế của Phật giáo, ít nhất về nguyên tắc, bằng chứng thực nghiệm sẽ chiến thắng thẩm quyền của kinh điển, bất kể kinh điển có được tôn kính sâu sắc đến đâu. Ngay cả trong trường hợp kiến thức có được thông qua lý trí hoặc suy luận, giá trị của nó cuối cùng phải xuất phát từ một số sự kiện kinh nghiệm được quan sát. Vì quan điểm phương pháp luận này, tôi thường lưu ý các đồng nghiệp Phật giáo của mình rằng những hiểu biết sâu sắc đã được xác minh bằng thực nghiệm về vũ trụ học và thiên văn học hiện đại buộc chúng ta phải sửa đổi, hoặc trong một số trường hợp phải bác bỏ, nhiều khía cạnh của vũ trụ học truyền thống như được thấy trong các văn bản Phật giáo cổ xưa.

2. Hợp tác khoa học thần kinh hiện đại và Phật học trong việc nghiên cứu rèn luyện tinh thần của con người

Vì động cơ cơ bản của việc nghiên cứu thực tại của Phật học là việc tìm kiếm cơ bản để vượt qua đau khổ và hoàn thiện thân phận con người, nên định hướng chính của truyền thống tìm tòi Phật học là hướng tới việc hiểu được tâm trí con người và các chức năng khác nhau của nó. Giả định ở đây là bằng cách hiểu sâu hơn về tâm lý con người, chúng ta có thể tìm được cách chuyển đổi suy nghĩ, cảm xúc và xu hướng cơ bản của chúng để có thể tìm ra cách tồn tại lành mạnh và trọn vẹn hơn. Chính trong bối cảnh này mà truyền thống Phật học đã nghĩ ra một cách phân loại phong phú các trạng thái tinh thần, cũng như các kỹ thuật thiền định để tinh chỉnh các phẩm chất tinh thần cụ thể. Vì vậy, một sự trao đổi thực sự giữa kiến thức và kinh nghiệm tích lũy của Phật giáo và khoa học hiện đại về các vấn đề rộng lớn liên quan đến tâm trí con người, từ nhận thức và cảm xúc đến hiểu biết về khả năng chuyển đổi vốn có trong bộ não con người có thể rất thú vị và cũng như có khả năng mang lại lợi ích. Theo kinh nghiệm của riêng mình, tôi cảm thấy được bổ sung kiến thức sâu sắc khi tham gia trò chuyện với các nhà thần kinh học và tâm lý học về những câu hỏi như bản chất và vai trò của những cảm xúc tích cực và tiêu cực, sự chú ý, hình ảnh cũng như tính mềm dẻo của não bộ. Bằng chứng thuyết phục từ khoa học thần kinh và khoa học y tế về vai trò quan trọng của sự đụng chạm cơ thể đơn giản đối với sự phát triển thể chất của não trẻ sơ sinh trong vài tuần đầu tiên cho thấy rõ ràng mối liên hệ mật thiết giữa lòng từ bi và hạnh phúc của con người.

Phật học từ lâu đã tranh luận về tiềm năng chuyển hóa to lớn tồn tại một cách tự nhiên trong tâm trí con người. Để đạt được mục tiêu này, truyền thống đã phát triển một loạt các kỹ thuật thiền quán, hay thực hành thiền định, đặc biệt nhằm vào hai mục tiêu chính - trau dồi trái tim từ bi và trau dồi những hiểu biết sâu sắc về bản chất của thực tế, được gọi là sự kết hợp của lòng từ bi và trí tuệ. Trọng tâm của những thực hành thiền này là hai kỹ thuật chính, một mặt là rèn luyện sự chú ý và áp dụng nó một cách bền vững, mặt khác là điều chỉnh và chuyển hóa cảm xúc. Tôi cảm thấy trong cả hai trường hợp này, có thể có tiềm năng lớn cho việc nghiên cứu hợp tác giữa truyền thống thiền định Phật học và khoa học thần kinh. Ví dụ, khoa học thần kinh hiện đại đã phát triển sự hiểu biết phong phú về cơ chế não bộ liên quan đến cả sự chú ý và cảm xúc. Truyền thống thiền định của Phật học, với lịch sử lâu dài quan tâm đến việc thực hành rèn luyện tinh thần, mặt khác đưa ra những kỹ thuật thực tế để tinh chỉnh sự chú ý, điều chỉnh và chuyển hóa cảm xúc. Do đó, sự gặp gỡ giữa khoa học thần kinh hiện đại và lĩnh vực thiền định của Phật học có thể dẫn đến khả năng nghiên cứu tác động của hoạt động tinh thần có chủ ý lên các mạch não được xác định là quan trọng đối với các quá trình tâm thần cụ thể. Ít nhất, một cuộc gặp gỡ liên ngành như vậy có thể giúp đặt ra những câu hỏi quan trọng trong nhiều lĩnh vực chính. Ví dụ, liệu các cá nhân có khả năng cố định để điều chỉnh cảm xúc và sự chú ý của họ hay, như truyền thống Phật học vẫn thường lập luận, khả năng điều chỉnh các quá trình này của họ có thể tuân theo những thay đổi cho thấy mức độ tương tự về khả năng tuân thủ của hệ thống hành vi và não liên quan đến các chức năng này? Một lĩnh vực mà truyền thống thiền định Phật học có thể có đóng góp quan trọng là các kỹ thuật thực hành đã phát triển để rèn luyện lòng bi mẫn. Liên quan đến việc rèn luyện tinh thần cả về khả năng chú ý và điều tiết cảm xúc, điều quan trọng là phải đặt ra câu hỏi liệu có bất kỳ kỹ thuật cụ thể nào có tính nhạy cảm với thời gian về mặt hiệu quả của chúng hay không, để các phương pháp mới có thể được điều chỉnh cho phù hợp với nhu cầu về tuổi tác, sức khỏe, và các yếu tố biến đổi khác.

3. Thiền định, thận trọng để không giản lược và có hiểu biết chung giữa hai truyền thống

Tuy nhiên, cần phải thận trọng. Điều không thể tránh khỏi là khi hai truyền thống nghiên cứu hoàn toàn khác nhau như Phật giáo và khoa học thần kinh được kết hợp với nhau trong một cuộc đối thoại liên ngành, điều này sẽ liên quan đến những vấn đề thường được trao đổi xuyên qua ranh giới của các nền văn hóa và lĩnh vực. Ví dụ, khi nói về “khoa học thiền định”, chúng ta cần phải nhạy cảm để hiểu chính xác ý nghĩa của câu nói đó. Về phía các nhà khoa học, tôi cảm thấy điều quan trọng là phải nhạy cảm với những ý nghĩa khác nhau của một thuật ngữ quan trọng như thiền trong bối cảnh truyền thống của họ. Ví dụ, trong bối cảnh truyền thống, thuật ngữ thiền định là bhavana (trong tiếng Phạn) hoặc gom (trong tiếng Tây Tạng). Thuật ngữ tiếng Phạn bao hàm ý tưởng tu tập, chẳng hạn như trau dồi một thói quen cụ thể hoặc một cách tồn tại, trong khi thuật ngữ gom trong tiếng Tây Tạng có nghĩa là trau dồi sự thông thuộc. Vì vậy, nói ngắn gọn, thiền trong bối cảnh Phật giáo truyền thống đề cập đến một hoạt động tinh thần có chủ ý liên quan đến việc trau dồi sự thông thuộc, có thể là với một đối tượng đã chọn, một sự kiện, một chủ đề, thói quen, một quan điểm hoặc một cách tồn tại. Nói rộng ra, có hai loại thực hành thiền - một loại tập trung vào việc làm tĩnh tâm và loại kia tập trung vào quá trình nhận thức của sự hiểu biết. Cả hai được gọi là (i) thiền định và (ii) thiền luận. Trong cả hai trường hợp, thiền có thể có nhiều hình thức khác nhau. Ví dụ, nó có thể mang hình thức lấy một cái gì đó làm đối tượng nhận thức của một người, chẳng hạn như thiền định về bản chất nhất thời của một người. Hoặc nó có thể dưới hình thức nuôi dưỡng một trạng thái tinh thần cụ thể, chẳng hạn như lòng bi mẫn bằng cách phát triển lòng khao khát chân thành, vị tha để xoa dịu nỗi đau khổ của người khác. Hoặc, nó có thể ở dạng trí tưởng tượng, khám phá tiềm năng của con người trong việc tạo ra hình ảnh tinh thần, có thể được sử dụng theo nhiều cách khác nhau để nuôi dưỡng sức khỏe tinh thần. Vì vậy, điều quan trọng là phải nhận thức được những hình thức thiền cụ thể nào mà người ta có thể nghiên cứu khi tham gia vào nghiên cứu hợp tác để sự phức tạp của các thực hành thiền định đang được nghiên cứu phù hợp với sự phức tạp của nghiên cứu khoa học.

Một lĩnh vực khác đòi hỏi phải có quan điểm phê phán từ phía các nhà khoa học là khả năng phân biệt giữa các khía cạnh thực nghiệm của tư tưởng Phật học và thực hành thiền định một mặt và các giả định triết học và siêu hình liên quan đến các thực hành thiền định này. Nói cách khác, giống như chúng ta phải phân biệt trong cách tiếp cận khoa học giữa các giả định lý thuyết, các quan sát thực nghiệm dựa trên thí nghiệm và các diễn giải tiếp theo, theo cách tương tự, điều quan trọng là phải phân biệt các giả định lý thuyết, các đặc điểm có thể kiểm chứng bằng kinh nghiệm của các trạng thái tinh thần và các diễn giải triết học tiếp theo trong Phật học. Bằng cách này, cả hai bên trong cuộc đối thoại có thể tìm thấy điểm chung về các sự kiện có thể quan sát được theo kinh nghiệm của tâm trí con người, đồng thời không rơi vào cám dỗ giản lược khuôn khổ của bộ môn này thành khuôn khổ của bộ môn kia. Mặc dù các tiền giả định triết học và các diễn giải khái niệm tiếp theo có thể khác nhau giữa hai truyền thống tìm hiểu này, trong chừng mực có liên quan đến các sự kiện thực nghiệm, các sự kiện vẫn phải là sự thật, bất kể người ta có thể chọn mô tả chúng như thế nào. Bất kể sự thật về bản chất cuối cùng của ý thức là gì - dù cuối cùng nó có thể quy giản thành các quá trình vật lý hay không - tôi tin rằng có thể có sự hiểu biết chung về các sự kiện kinh nghiệm về các khía cạnh khác nhau trong nhận thức, suy nghĩ và cảm xúc của chúng ta.

4. Lợi ích của sự hợp tác giữa hai truyền thống

Với những cân nhắc mang tính phòng ngừa này, tôi tin rằng, sự hợp tác chặt chẽ giữa hai truyền thống nghiên cứu này có thể thực sự góp phần mở rộng hiểu biết của con người về thế giới phức tạp của trải nghiệm chủ quan bên trong mà chúng ta gọi là tâm. Những lợi ích của sự hợp tác như vậy đang bắt đầu được chứng minh. Theo các báo cáo sơ bộ, có thể đo lường được tác động của việc rèn luyện tinh thần, chẳng hạn như thực hành chánh niệm đơn giản một cách thường xuyên hoặc trau dồi lòng từ bi có chủ ý như được phát triển trong Phật giáo, trong việc mang lại những thay đổi có thể quan sát được trong não con người liên quan đến trạng thái tinh thần tích cực. Những khám phá gần đây về khoa học thần kinh đã chứng minh tính mềm dẻo bẩm sinh của não, cả về kết nối khớp thần kinh và sự ra đời của các tế bào thần kinh mới, là kết quả của việc tiếp xúc với các kích thích bên ngoài, chẳng hạn như tập thể dục tự nguyện và môi trường phong phú. Truyền thống thiền định của Phật học có thể giúp mở rộng lĩnh vực nghiên cứu khoa học này bằng cách đề xuất các loại hình rèn luyện tinh thần cũng có thể liên quan đến tính mềm dẻo của thần kinh. Nếu chúng ta phát hiện được, như truyền thống Phật học ngụ ý, rằng việc thực hành tinh thần có thể tác động đến những thay đổi thần kinh và khớp thần kinh có thể quan sát được trong não, thì điều này có thể có những tác động sâu rộng. Hậu quả của những nghiên cứu như vậy sẽ không chỉ giới hạn ở việc mở rộng kiến thức của chúng ta về tâm trí con người; nhưng có lẽ quan trọng hơn, chúng có thể có ý nghĩa to lớn đối với sự hiểu biết của chúng ta về giáo dục và sức khỏe tâm thần. Tương tự như vậy, như truyền thống Phật học tuyên bố, việc trau dồi lòng từ bi có chủ ý có thể dẫn đến sự thay đổi căn bản trong quan điểm của cá nhân, dẫn đến sự đồng cảm lớn hơn đối với người khác, điều này có thể có những tác động sâu rộng đối với xã hội nói chung.

Cuối cùng, tôi tin rằng sự hợp tác giữa khoa học thần kinh và truyền thống thiền định Phật học có thể làm sáng tỏ câu hỏi cực kỳ quan trọng về sự tương tác giữa đạo đức và khoa học thần kinh. Bất kể người ta có quan niệm gì về mối quan hệ giữa đạo đức và khoa học, trong thực tiễn thực tế, khoa học đã phát triển chủ yếu như một môn học thực nghiệm với quan điểm trung lập về mặt đạo đức, không có giá trị. Về cơ bản, nó được coi là một phương thức nghiên cứu cung cấp kiến thức chi tiết về thế giới thực nghiệm và các quy luật cơ bản của tự nhiên. Hoàn toàn theo quan điểm khoa học, việc tạo ra vũ khí hạt nhân thực sự là một thành tựu đáng kinh ngạc. Tuy nhiên, vì sự sáng tạo này có khả năng gây ra rất nhiều đau khổ thông qua cái chết và sự hủy diệt không thể tưởng tượng được nên chúng tôi coi nó là sự hủy diệt. Chính sự đánh giá đạo đức phải xác định được điều gì là tích cực và điều gì là tiêu cực. Cho đến gần đây, cách tiếp cận tách biệt đạo đức và khoa học này, với sự hiểu biết rằng khả năng tư duy đạo đức của con người phát triển cùng với kiến thức của con người, dường như đã thành công.