NGUYỄN VĂN HIỆU VÀ TÔI - Nguyễn Ái Việt (1)

 Người khổng lồ cô đơn

      Hơn nửa thế kỷ qua, cái bóng của Nguyễn Văn Hiệu vẫn sừng sững phủ lên nền khoa học, ngành Vật lý Việt Nam và các học trò của mình. Ông là người cuối cùng của thế hệ đã đặt nền móng cho nền khoa học đó. Là một nhà lãnh đạo khoa học lâu năm nhất, ông có nhiều người mang ơn, yêu quý, nhưng  cũng không thiếu  người không ưa, trách móc hay ghen tị. Nhưng thật công tâm mà nói, ai cũng phải thừa nhận tài năng khoa học và đóng góp của ông cho khoa học nước nhà.      

         Cá nhân tôi đánh giá Nguyễn Văn Hiệu là một tài năng lớn mà mỗi dân tộc không phải lúc nào cũng có thể sản sinh ra. Năng lực và nỗ lực cá nhân đặc biệt hội tụ với những cơ hội hiếm có đã chung đúc nên một Nguyễn Văn Hiệu xuất chúng như chúng ta biết. Sẽ phải còn rất lâu, dân tộc ta mới sẽ sản sinh được một tượng đài như thế.

      Dù vậy, tôi đã băn khoăn nhiều trước khi cầm bút viết bài này. Một mặt, tôi chưa từng là học trò hay đồng sự gần gũi của Nguyễn Văn Hiệu. Kỷ niệm của tôi với ông không có nhiều, thậm chí chỉ là một tấm ảnh chụp chung cũng không có, không đủ thuyết phục để viết về ông. Mặt khác, tôi không phải là một người có thể viết tốt một bài tổng kết, đánh giá để tôn vinh một người vừa nằm xuống. Về tư duy quản lý khoa học, tôi và Nguyễn Văn Hiệu thuộc về hai thời kỳ hoàn toàn khác nhau. Có thể giữa chúng tôi có một mối tương thông nào đó về tư tưởng, hoặc với tư cách là đồng nghiệp, tôi có thể diễn giải ý nghĩa  nhiều công trình khoa học của Nguyễn Văn Hiệu để mọi người có thể hiểu đúng những giá trị thực sự đẹp đẽ đằng sau vẻ chói lòa của chúng. Tôi có thể sẽ viết một cuốn sách đầy đủ về ông vào một dịp khác, khi không khí trang trọng nhớ tiếc đối với ông sẽ lắng xuống, nhường chỗ cho việc suy nghĩ duy lý và công bằng hơn. Cuối cùng, như một con người Nguyễn Văn Hiệu có những điểm yếu, những bi kịch cá nhân, bị giằng xé bởi nhiều mâu thuẫn. Sẽ là phiến diện, công thức một chiều hay sáo mòn, nếu không hiểu được những khía cạnh con người, cảm thấy được sức nặng mà ông đã phải gánh chịu để thấy hết được tầm cỡ  lớn lao của ông.

      Nhắc đến GS Nguyễn Văn Hiệu, tôi luôn nhớ tới hình ảnh của ông rất đẹp vào những năm 1980: mạnh mẽ, xốc vác, sẵn sàng xông vào bất cứ vấn đề khoa học nào, không ngán ngại bất cứ vấn đề quản lý nào. Ông như một người khổng lồ sẵn sàng vác cả ngành vật lý và cả nền khoa học Việt Nam trên vai mình. Vào một ngày nào đó, buổi sáng, GS Hiệu có thể đang say sưa nói về lý thuyết siêu hấp dẫn trong không gian 11 chiều, giảng về ứng dụng lý thuyết trường lượng tử trong vật lý bán dẫn, buổi chiều, ông đã tất tả bay vào Tây Nguyên, vật nài một ai đó để có hàng trăm mét khối gỗ xây dựng cho Viện Khoa học Việt Nam. Dưới những áp lực khủng khiếp của thời cuộc, của những định kiến lạc hậu và ngộ nhận duy ý chí của một thời, để tồn tại và được làm việc, ông đã phải thỏa hiệp, chịu đựng và thậm chí phải đánh đổi rất nhiều. Đằng sau vinh quang chói lọi là sự cô đơn mênh mông. Nhưng với một năng lượng tinh thần không bao giờ cạn, ông luôn miệt mài với công việc mới, không nề hà bất cứ công việc nào, dẫm lên nỗi buồn mà đi. Có lẽ với tâm thế như vậy, ông dần hình thành một dáng đi rất đặc biệt: bước chân nặng nề, đầu gối như phải chịu áp lực ngàn cân, tưởng chừng sẽ sụt xuống, nhưng rồi lại hết sức bật lên, không ngừng tiến tới, giống như một người khổng lồ trong thần thoại Hy Lạp đang vác cả bầu trời trên đôi vai vạm vỡ của mình.