Nguyễn Ái Việt
(tiếp theo)
3. Dòng chảy văn hóa
Các dòng chảy tài chính và thông tin làm
thay đổi cấu trúc kinh tế xã hội, tạo điều kiện cho việc hình thành những hệ
thống giá trị mới trên phạm vi toàn cầu. Như một phản ứng tự nhiên, sẽ có những
xung đột với các hệ thống giá trị đã bắt rễ từ lâu đời. Những xung đột như thế
có thể xảy ra bằng hình thức vũ trang, bạo lực. Trong tương lai người ta sẽ
nhắc tới việc thực dân hóa, hay sáp nhập lãnh thổ Tân Cương, Tây Tạng, Vân Nam,
Mãn Châu của Mao như một quá trình cưỡng bách chấp nhận một hệ thống giá trị văn
hoá mới, nhiều hơn là những cuộc xâm lăng và bảo vệ chủ quyền dân tộc [19].
Thật khó định vị xung đột của các quốc gia Hồi giáo với phương Tây ngày nay với
tư cách là những cuộc đấu tranh giai cấp hay giải phóng dân tộc theo học thuyết
Marx-Lenin của đầu thế kỷ 20. Chính vì vậy Huntington đã đề xuất học thuyết về
va chạm giữa các nền văn minh như là xung đột chủ yếu của lịch sử hiện đại.
Theo Huntington, xung đột của Trung Quốc với phương Tây cũng chỉ là sự va chạm
tất yếu của văn minh Khổng Giáo- Á Đông với văn minh Công Giáo-Phương Tây [3].
Văn hoá có tính tự vệ rất cao, giống như trong cơ thể sống, mọi vật thể dị tính
đều bị cô lập, bao vây và công kích để đánh bật ra, trước khi bắt buộc phải
chấp nhận.
Từ rất sớm,
người ta đã biết lợi dụng tính tự vệ của văn hoá để làm công cụ giữ trật tự hệ
thống xã hội lâu dài ổn định và đỡ tốn kém hơn nhiều so với bạo lực và bàn tay
sắt. Phong kiến Trung Hoa đã nhận thấy được ưu thế trong việc sử dụng các giá
trị văn hóa của Khổng Giáo trong việc giữ ổn định chính trị xã hội. Các đời
hoàng đế Trung Hoa từ sau Hán Vũ Đế đã thành công hơn nhiều trong việc giữ ổn
định xã hội trên một đế chế rộng lớn kéo dài hàng trăm năm so với việc sử dụng
các phương tiện vũ lực, luật pháp của Tần Thủy Hoàng [20]. Các nỗ lực nhằm phá
vỡ sự cân bằng của hệ thống phong kiến được bảo vệ được văn hóa Khổng Giáo dù
có đạt được thành công tạm thời với chuyển giao quyền lực, cuối cùng tập đoàn
thắng thế từ thời Ngũ Hồ Loạn Hoa, đế chế Mông Cổ, Mãn Thanh cũng phải chấp
nhận hệ thống đã có mới tồn tại được. Nói một cách khác, chính hệ thống văn hóa
Khổng Giáo đã thôn tính lại các đế quốc này và thâu nhập các quốc gia xâm lược
vào văn hoá Trung Hoa. Như vậy, theo một nghĩa nào đó Việt Nam chúng ta đã may
mắn khi chưa từng đủ tiềm lực quân sự để xâm chiếm lãnh thổ Trung Quốc như các
bộ tộc phương Bắc. Một ví dụ khác về việc thắng lợi trong sức mạnh quân sự và
chính trị chưa chắc đảm bảo nắm được quyền lực lâu dài là xã hội Ấn Độ. Ban
đầu, tầng lớp vua chúa ở Ấn Độ, chủ yếu là các kỵ sĩ người Aria, đã xâm chiếm
Ấn Độ bằng vũ lực, chiếm giữ địa vị cao nhất trong chính trị xã hội. Tuy nhiên,
họ đã lười biếng giao phó việc thờ cúng, giáo dục thế hệ trẻ vào tay tầng lớp
tăng lữ, vốn gồm các sắc dân bản địa bị chinh phục, để sau nhiều thế hệ, tầng
lớp tăng lữ bằng quyền lực văn hóa đã trở thành tầng lớp cao nhất của xã hội Ấn
Độ [21]. Văn hóa cho dù là các nghi thức tôn giáo, hoạt động khoa học nghệ
thuật hay những thói quen, tập quán sinh hoạt, cho dù theo định nghĩa thế nào,
cho dù phục vụ lợi ích của ai, cũng đều có thể được sử dụng như một công cụ giữ
ổn định cho một hệ thống giá trị, lâu dài và hiệu quả nhất.
Ngày
nay, sự xâm nhập của các dòng tài chính và thông tin đã mạnh đến mức không cần
bắt đầu bằng can thiệp vũ trang. Nhưng để tránh các cuộc xung đột vũ trang tốn
kém lâu dài, việc giao lưu văn hóa là cần thiết. Trái với văn minh, văn hóa
không có cấp độ so sánh [22]. Trái với cảm nhận sai lầm do ngôn ngữ đời thường
gây râ, không có văn hóa này kém hay hơn
so với văn hóa kia. Nền văn minh đồ sắt có mức độ phát triển cao hơn hẳn nền
văn minh đồ đá, nhưng không thể so sánh về cấp độ giữa các nền văn hoá Ai Cập,
Maia, Hy Lạp, Lưỡng Hà hay Trung Hoa cổ đại. Người ta thường ví văn minh là cơ
thể, còn văn hóa chính là linh hồn của một dân tộc [23]. Cách nói này chính xác
nhưng chưa được rõ ràng, và có thể gây ra những ngộ nhận. Nếu xem lịch sử như
một hành trình tới tương lai của một dân tộc, văn minh sẽ là những cột
mốc chỉ đường, trong khi văn hóa là những giá trị hữu hình và vô hình mà
dân tộc đó tích lũy được trên đường đi của mình. Để đến được ngày nay, các dân
tộc đã phải trải qua nhiều con đường khác nhau, tạo nên sự khác biệt của các
nền văn hóa.
Nhiều khi tranh luận
về văn hoá bị sa vào các bẫy của ngôn từ hoặc của chủ nghĩa dân tộc cực đoan.
Những khi đó, tư biện sẽ không đem lại ích lợi thực tiễn nào thậm chí nguy hiểm
như trường hợp của chủ nghĩa quốc xã của Đức hay việc bế quan toả cảng của các
dân tộc nhược tiểu cuối thể kỷ 19. Nhầm lẫn giữa các giá trị văn hóa với toàn
bộ nền văn hóa thường dẫn tới những ảo giác về các giá trị văn hóa bất di bất
dịch. Một nền văn hóa không bao giờ có thể bị thay thế hoàn toàn bởi một nền
văn hóa khác, không có nghĩa là không có giao lưu hay những giá trị của nó
không thể thay thế. Trái lại, văn hóa đang thay đổi từng ngày, có những giá trị
sẽ bị đào thải, không có ngoại lệ, kể cả những tín điều tưởng chừng như thiêng
liêng không thể đụng tới. Cũng như trong một quá trình ngẫu nhiên của Markov
[24], trạng thái của văn hoá hiện thời của một dân tộc chứa đựng trong nó mọi
thăng trầm lịch sử mà dân tộc đó đã trải qua. Không có dân tộc nào có thể thay
đổi được quá khứ của mình. Chính vì thế văn hóa Việt Nam hoặc bất cứ của một
dân tộc nào khác mãi mãi sẽ là những nền văn hóa riêng biệt. Nỗi lo về việc “hòa
tan” của văn hoá là một ảo giác giống như lo trời sập.
Khi các giá trị
văn hóa cản trở sự phát triển phồn thịnh của dân tộc cần chủ động loại bỏ. Đồng
thời, một số giá trị văn hóa, không nhất thiết phải là ưu điểm theo cách nhìn
hiện tại, có thể được phát huy để trở thành lợi thế phát triển. Trong một chiến
lược lớn, những quyết định như thế, sẽ hóa giải mọi định kiến của quá khứ, mở
đường cho những liên minh thông minh, dẫn tới một tương lai tốt đẹp cho dân
tộc. Bài học của Hungari thời vua István thật đáng suy nghĩ cho hoàn cảnh của
Việt Nam ngày nay. Trước nguy cơ bị cô lập và đẩy bật ra khỏi cộng đồng Châu Âu
với tư cách là một dân tộc mạn rợ với một thứ văn hóa du mục dị biệt, vua
István đã chấp nhận cải cách văn hoá, thay đổi các giá trị văn hóa truyền thống
của Hungari một cách sâu rộng để hội nhập vào văn hoá chung của Châu Âu. Thậm
chí, việc hội nhập đó phải trả giá bằng việc phải chặt đầu người chú là Kopány,
vốn là biểu tượng anh hùng một thời của văn hóa du mục [25]. George Amado, một
thời cũng kêu gọi phải giết con ngựa hoang trong tâm thức dân tộc của Brasil
[26]. Nước Nga của Piotr Đại Đế cũng đã phải tiếp thu các giá trị văn hóa
phương Tây, dù rằng với sự cưỡng bức bằng áp chế, để trở nên cường thịnh. Nước
Nhật của Minh Trị Thiên Hoàng đã phải dẹp những tự ái của võ sĩ đạo để mở cửa
đón nhận các giá trị văn hóa mới, để cải cách và phát triển. Và có thể lấy rất
nhiều ví dụ tiêu biểu khác để chứng tỏ rằng nền văn hóa có thể thay đổi, thậm
chí phải thay đổi trong nhiều trường hợp. Trong những trường hợp cải cách văn
hoá thành công, điều quan trọng nhất vẫn là đặt được văn hoá dân tộc vào dòng
chảy văn hoá toàn cầu của thời đại, mượn thế của dòng chảy này để tự thay đổi.
Các nền văn hóa
Hungari, Brasil, Nga, Nhật Bản không vì thay đổi một số giá trị mà biến thành
nền văn hóa khác hay bị "hòa tan". Ngược lại sau khi đào thải các giá
trị cũ lạc hậu, tiếp thụ các giá trị mới tiên tiến, các nền văn hóa này còn trở
nên rực rỡ hơn. Một linh hồn lành mạnh, chỉ có thể tồn tại trong một cơ thể
lành mạnh chính là như thế. Nếu một dân tộc cố chấp không chấp nhận thay đổi,
không có bạn bè đồng minh lâu dài, sẽ khó lòng tồn tại yên ổn để phát triển.
Hội nhập văn hoá là một quá trình bền bỉ lâu dài, có thể là một phong
trào nhưng không ưa phương pháp cách mạng ầm ĩ như ở Trung Quốc thời Mao Trạch
Đông. Một cuộc cách mạng như thế sẽ để lại những vết thương lâu dài trong xã
hội.
Dòng chảy văn hoá ngày nay bình lặng hơn nhiều, nhưng được hậu thuẫn bởi
các dòng chảy tài chính và thông tin nên sẽ tạo ra những xu thế xâm thực từ từ
không thế đảo ngược. Thói sống, trang phục, ẩm thực, giải trí, tín ngưỡng,..
đều như đang có một hấp lực trên phạm vi toàn cầu, tuy có những đợt sóng ngầm,
xoáy nước, nhưng đều cuốn trôi có hướng. Trong chiến lược lớn của quốc gia, văn
hoá đóng một vai trò vô cùng quan trọng.
(còn nữa)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét